دکتر بهرام امیراحمدیان
جشن نوروز در استان سغد تاجیکستان، روز 8 ماه مارس آغاز مي شود که مراسم نوروزی در این بخش با دیگر مناطق تاجيکستان تفاوت دارد. نخستين سنني که به اين جشن در اين منطقه آغاز مي بخشد، آيين نوروزي با نام "سر سال" يا جشن فرا رسي بهار محسوب مي شود. در اين روز، بخشي از قطعه زمين کشت انتخاب مي شود تا پيرمردي قبل از آغاز بزم ساز و موسيقي به زمين دانه اميد بپاشد و همگي دست دعا بردارند.
اين آيين به باور مردم حاصل کشت را در سال نو فراوان مي کند. در مناطق کوهستان از اين جشن با نام "جفت براران" ياد مي کنند. در روزهاي اول مارس کدبانوها دانه هاي گندم را براي درست کردن سبزه در ظرفها مي گذارند تا اينکه تا جشن دوم و بزرگتر نوروز در 21 مارس اين گندم نيش بزند و سبز شود. زيرا جشن نوروز تاجيکان بدون سبزه گندم که در تهيه سمنو از آن استفاده مي شود، صورت نمي گيرد.
روز 21 مارس روزي که کليه مردم تاجيکستان فرارسي سال نو خورشيدي را جشن مي گيرند، ساکنان اين کشور براي بار دوم از نوروز تجليل به عمل مي آورند. سغديها نيز به مثل ساکنان مناطق مختلف تاجيکستان معتقدند که نوروز را حتما بايد با لباس نو استقبال کرد، در اين صورت به باور مردم، تمام سال صفا و نور و ضيا زندگي آنها را لبريز خواهد گردانيد.
در آستانه فرا رسيدن نوروز آنها به منازل همديگر مي آيند و به دوستان و پيوندان هديه ها مي دهند. اما آيين ديگر نوروزي که همزمان صورت مي گيرد آوردن غذاهاي جشني به خانه هاي همديگر است که در سغد با نام "آش عوضکنان" معروف است. چون حالا در تاجيکستان غذاي معروف سنتي تاجيکان پلو است، بيشتري از ساکنان سغد در شب نوروز به خانه هاي همديگر از همين نوع غذا مي فرستند. بيشتر مراسم نوروزي ساکنان شمال کشور عمدتا در ميدانهاي فراخ و باغهاي سرسبز و گلپوش برگزار مي شود.
صبح روز جشن نوروز آنها خان نوروزي را با هفت سين و يا هفت شين مي آرايند و همان صبح صداي غلغله دار کرنايها آنها را به جشنگاه دعوت مي کنند. دوشيزه اي با لباس سفيد يا سبز که سمبول پاکي و بهار است، در جمع مردم در جشنگاه از آمدن بهار و رسيدن نوروز خبر مي دهد. در جريان بزمهاي رقص و ترانه خواني، سير باغ و گلگشتها، در ايام نوروز چند مراسم خاصي هست که نيز در فرهنگ اجدادي به ميراث مانده است.
سمنوپزي، مسابقات ورزشي سنتي و بازيهاي مختلف با کبک و خروس و اسب دواني و چوگانبازي از ويژگيهاي جشن نوروز در سراسر تاجيکستان است که در استان سغد نيز همه ساله با شکوه خاصي در ميدانهاي نوروزي صورت مي گيرد.
بايد گفت که در نوروز هديه ها و پيشکشهايي که براي غالبان مسابقات آماده مي شود بطور غيرمعمولي گرانبها هستند و اين امر ذوق مردم را براي شرکت در اين بازيها بيش از پيش مي افزايد.
مراسم نوروز در کولاب
من در 21 مارس سال 2001 در روز عيد نوروز در شهر کولاب از استان تاريخي ختلان در جنوب تاجيکستان مهمان بودم. در آنجا مراسم بسيار باشکوهي براي برگزاري نوروز و آغاز سدة نو ترتيب يافته بود. مراسم با موسيقي محلي و نواختن کُرنا (از جنس برنز و به بلندي حدود دو متر) و رقص و نمايش رويش زمين و بيدار شدن جهان و آغاز گرما و فرا رسيدن بهار آغاز شد، «بُزکِشي» و کُشتي پهلوانان، و اسب تازی و سوارکاری برقرار بود و تعداد زيادی چوگان بازی می کردند و افراد بی شماری در پيرامون اين ميدانهای ورزشی گرآمده بودند.
طبق بررسي به عمل آمده، در تاجيکستان نوروز را کوتاه ولي باشکوه جشن ميگيرند. نخست اينکه سال تحويل مفهومي ندارد. سپس، روز اول نوروز را در تمام تاجيکستان به صورت جشن عمومي برگزار ميکنند. در هر منطقهاي، خواه شهر، روستا يا محله، محل اجتماع نوروزي وجود دارد. مردم منطقه با پوشيدن لباسهاي نو، در اين مراسم شرکت ميجويند. بدين ترتيب که دختران و زنان بهترين لباس خود را ميپوشند (که معمولاً ابريشمي است و رنگارنگ) و آرايش ميکنند و تازه عروسها و تازه دامادها با لباس عروسي در جشن شرکت ميکنند. محلي که مراسم نوروز در شهر کولاب در آن برگزار ميشد، در شمال شهر در دامنه تپهاي در محل يک شرکت تعاوني کشاورزي روستايي بود به مساحت شايد چندصد هکتار. در مسير راه ورودي، در سمت چپ، غرفههايي (بدون ديوار) رديف شده بودند که فقط پشت آنها پوشيده بود و بر روي اين ديوارها قالي و قاليچه و روتختيهاي سوزندوزي شده محلي زنان تاجيک با نقش و نگار "مبارک" ، "سال نو مبارک" ، "نوروز عجم مبارک"، "هر روزتان نوروز، نوروزتان پيروز" آراسته شده بود.
در تمام خيابانها، سردر ساختمانهاي بلند و خلاصه هرجايي که امکان داشت، شعارهاي نوروزي به چشم ميخورد که بر بستر پارچههاي سفيد با رنگ آبي يا قرمز، شعار مبارکباد نوشته بودند. در هريک از اين غرفهها، که حدود 12 متر مساحت داشت، تعدادي متشکل از زن، مرد، دختر، پسر، کودک شيرخوار (معمولاً در گهواره) نشسته بودند و نمايشي از زندگي سنتي را همراه با سوغاتيها و سفره هفتسين (يا هفت شين) اجرا ميکردند.
در تمام اين غرفهها تعدادي نوازنده محلي برنامه اجرا ميکردند و ديگراني که دستشان به کاري بند نبود ميرقصيدند. تهيه کره از دوغ، پخت نان، نمدمالي، نگهداري بچه، ريسيدن نخ، پارچهبافي، تهيه ابزارآلات کشاورزي، تهيه و ساخت سازهاي محلي (يک دو تار در يکي از اين غرفهها به من هديه کردند)، جدا کردن تخم پنبه از غوزه، سوزندوزي و گلدوزي بر روي پارچه و نيز صنايع دستي، نمايش انواع نانها، و خلاصه هزاران مورد ديگر، از جمله نمايشهاي مردمي و زندهاي بود که ديده ميشد. مراسم عروسي سنتي در چندين غرفه به نمايش گذاشته شده بود و عروسيها را به اين محل منتقل کرده بودند. عروسها، لباسهاي سفيد و تاجي بر سر و آرايش شده و زيبا بر پاي سفره عقد نشسته و زنان بدور او حلقه زده و شال ابريشمي سفيدي بر سر او گرفته بودند (تقريباً شبيه قندساييدن بر سر عروس در ايران). نان و شيريني تعارف ميکردند، سمبوسه ميآوردند و سومَنَک (سمنو) تعارف ميکردند. سمنوها بسيار خوشمزه و شيرين بود.
در کنار و در روبروي اين مراسم، در ميدان سرسبزي، مردان و جوانان در حال سوارکاري بودند و بازي محلي و بسيار پرشور خود "بُزکشي" را انجام ميدادند و دلاوريهاي خود در تاخت و تاز را برخ دختران ميکشيدند.
برای انجام نمايش نوروزی سايبانهايي از چادر برافراشته و در زير آن صندلي چيده بودند. برنامه با رقص و آواز محلي اجرا شد و سپس مراسم نوروزي آغاز گرديد. ابتدا، صحنه به عنوان يک زمين بکر در نظر گرفته شده است، سپس دهقاني به صحنه ميآيد و شروع به آماده کردن زمين با کج بيل ميکند. رديف گياهان (غلات) با دختراني که لباس سبز پوشيده و به رديف پشت سر هم بر روي زمين سجده کردهاند، نمايش داده ميشود. حدود 10 رديف از اين دختران ايجاد شده است. رعد و برق ميزند، باران ميبارد (اجراي اين صداها با نوار و از بلند گو پخش مي شود) و گياهان (دخترتن سبز پوش) آرامآرام، با حرکت موزون، سر از خاک بيرون ميآورند.
دهقان آواز ميخواند و سپاس يزدان را بجاي ميآورد. دختران سرپا ميايستند و ميرقصند و دختران ديگري در حلقههايي در اطراف صحنه ظاهر ميشوند و با لباسهاي رنگارنگ نمودي از گلهاي صحرايي را به نمايش ميگذارند. گروه ديگري از دختران با شنلهاي آبيرنگ در حالي که شنلهاي خود را باو ميدهند از کنار صحنه ميگذرند (نمايش ابر گذرا). شادمانيها به مناسبت فرا رسيدن بهار آغاز ميشود. ساز و دهل ميزنند آواز بهاريه ميخوانند.
در اين هنگام ملکه بهار (دختري زيبا با پيراهن سپيد بلند; در ايران مير نوروزي) از کوهها (از بالاي جايگاه، از تپهاي که بر بلندي آن مجسمه عظيمي از شاه اسماعيل ساماني برافراشته شده است) خرامان خرامان پايين ميآيد و در عقبه آن، دختران با پيراهنهاي رنگارنگ، در حالي که هرچهارنفر، از چهار گوشه پارچه سوزندوزي شده رنگين و پر نقش و نگار (روتختي) گرفته اند، و نمايشي از مزارع پر گل و رنگارنگ را اجرا مي کنند، بدنبال ملکه بهار در حرکتند و تداعي رُستن گلهاي رنگين صحرايي در پي آمدن عروس (ملکه بهار) را در بيننده ايجاد ميکنند. ملکه بهار هنگامي که به کنار جايگاه ما ميرسد ميايستد، خوشآمد ميگويد و تعظيم ميکند.
سپس به جايگاه ميرود و در پشت تريبون قرار ميگيرد و با لهجه شيرين تاجيکي ميگويد که من ملکه بهارم، رسيدن بهار را به شما اعلان ميدارم. رقص و پايکوبي شدت مي گيرد و شادي و سرور به اوج مي رسد. اسبسواران ميآيند، هر کارواني از اشتران (که با پوشاندن روکشي شتري رنگ به دو نفر جوان که در پشت سر هم قرار گرفتهاند و نفر جلويي گردن و سر شتر را که از تخته درست کردهاند، در دست دارد) وارد ميشوند. هنگامه عظيمي برپا می شود و مراسم تا هنگام غروب ادامه می يابد. در پس غروب خورشيد مردم به خانه های خويش باز می گردند تا ديد و بازديهای خود را انجام دهند.
منبع:خبرآنلاین